Markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti - bu turar-joy va ijtimoiy soha ob’ektlari binolarini isitish va issiq suv bilan ta’minlash uchun izolyatsiya qilingan quvurlar tizimi orqali markazlashtirilgan ravishda ishlab chiqarilgan issiqlikni taqsimlash tizimidir.
Markazlashtirilgan issiqlik ta’minotining kelib chiqishi qadimgi vannalar va isitiladigan suv issiqxonalariga borib taqaladi, ular bugungi kunda Rim imperiyasida eng mashhur hisoblanadi. Fransiyadagi Shod-eg issiq suv taqsimlash tizimi birinchi haqiqiy markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimi hisoblanadi. U 30 ga yaqin uyni isitish uchun geotermal energiyadan foydalangan va XIV asrda ishlay boshlagan.
Annapolisdagi AQSh dengiz akademiyasi 1853 yilda bug‘li markazlashtirilgan isitishdan foydalanishni boshlagan.
Birinchi tijorat jihatdan muvaffaqiyatli markazlashtirilgan issiqlik tizimi 1877 yilda Nyu-Yorkning Lokport shahrida zamonaviy markazlashtirilgan issiqlik ta’minotining asoschisi hisoblangan amerikalik gidrotexnika muhandisi Birdsill Xolli tomonidan ishga tushirilgan.
Birinchi avlod ko‘mir bilan ishlaydigan bug‘ tizimi bo‘lib, u birinchi marta 1880 yillarda AQShda paydo bo‘lgan.
Hozirgi kunda ushbu texnologiya avlodi eskirgan. Biroq, ushbu tizimlarning ba’zilari hali ham qo‘llanilmoqda, masalan, Nyu-York yoki Parijda. Dastlab yaratilgan boshqa tizimlar keyinchalik modernizatsiya qilingan.
Ikkinchi avlod 1930 yillarda ishlab chiqilgan va 1970-yillarga qadar ishlatilgan. u ko‘mir va neftni yoqib sovutish suvi sifatida bosimli issiq suv bilan uzatilgan. Bunday tizimlarda harorati odatda 100 °C dan yuqori bo‘lgan, asosan beton suv quvurlari va og‘ir uskunalar ishlatilgan.
Yevropada kogeneratsiya 2008 yil sentyabr oyida Yevropa parlamentining shaharsozlik bo‘yicha fraksiyalararo guruhidagi tinglovlarda energetika bo‘yicha komissar Andris Piebalgs "Elektr ta’minotining ishonchliligi aslida energiya samaradorligidan boshlanadi"deb e’lon qilgan.
Ushbu ko‘rsatma kogeneratsiyani qo‘llab-quvvatlashga va har bir mamlakatda kogeneratsiya potensialini hisoblash usulini ishlab chiqishga qaratilgan. Kogeneratsiyaning rivojlanishi yillar davomida notekis bo‘lib kelgan va so‘nggi o‘n yilliklarda asosan milliy xususiyatlar ta’sir ko‘rsatgan.
Umuman olganda, Yevropa Ittifoqida hozirgi vaqtda elektr energiyasining 11 foizi kogeneratsiya orqali ishlab chiqariladi, bu esa Yevropaga yiliga 35 million tonna neft ekvivalentini tejashga imkon beradi. Yevropada dunyodagi eng intensiv kogeneratsiya iqtisodiyotiga ega mamlakatlar misolida:
Avstriya. Avstriyadagi eng yirik markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimi Venada joylashgan. Venada markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti Wien Energie kompaniyasi tomonidan amalga oshiriladi. 2004-2005 moliya yilida jami 5163 GVt•soat sotilgan, shundan 1602 GVt•soat 251 224 ta xususiy kvartira va uylarga, 3561 GVt•soat esa 5211 ta yirik iste’molchilarga sotilgan. Uchta yirik shahar yoqish zavodlari umumiy ishlab chiqarish hajmining 22 foizini 116 GVt•soat elektr energiyasi va 1220 GVt•soat issiqlik energiyasi bilan ta’minlaydi.
Avstriyaning qolgan qismida yangi issiqlik markazlari biomassa asosida qurilgan. Qazib olinadigan yoqilg‘ida ishlaydigan markazlashtirilgan issiqlik tizimlarining aksariyati issiqlik batareyasi bilan jihozlangan bo‘lib, bu faqat elektr energiyasi narxi yuqori bo‘lgan paytda markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti uchun issiqlik energiyasini ishlab chiqarishga imkon beradi.
Belgiyada ko‘plab shaharlarda markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti mavjud. Eng yirik tizim Gent shahrida joylashgan bo‘lib, ushbu elektr stansiyasining quvur tarmog‘i uzunligi 22 km ni tashkil etgan. Tizim 1958 yilda ishga tushirilgan.
Bolgariyada o‘nga yaqin shaharda markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti mavjud. Eng katta tizim Sofiyada joylashgan bo‘lib, u erda to‘rtta elektr stansiyasi (ikkita issiqlik elektr stansiyasi va ikkita qozonxona) shaharning katta qismini issiqlik bilan ta'minlaydi. Tizim 1949 yilda tashkil etilgan.
Chexiya Respublikasidagi eng yirik markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimi Pragada joylashgan va Prazská teplárenská kompaniyasiga tegishli. U 265 ming xonadonga xizmat qiladi. Issiqlik energiyasining katta qismi aslida 30 km masofada joylashgan tegirmondagi issiqlik elektr stansiyasida chiqindi issiqlik sifatida ishlab chiqariladi. mamlakat bo‘ylab tarqalgan ko‘plab kichik markaziy isitish tizimlari, chiqindi issiqlik, qattiq maishiy chiqindilar yoqish va issiqlik elektr stansiyalari orqali energiya bilan ta’minlanadi.
Daniyada markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti binolarni isitish va suvni isitishning 64% dan ortig‘ini ta’minlaydi. 2007 yilda bu issiqlikning 80,5% issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqarilgan. Chiqindilarni yoqish natijasida hosil bo‘lgan issiqlik Daniyada umumiy markazlashtirilgan issiqlik ta’minotining 20,4 foizini tashkil etdi.
2013 yilda Daniya yonish uchun 158 ming tonna chiqindilarni import qilgan. Daniyaning aksariyat yirik shaharlarida markazlashtirilgan isitish tizimlari, shu jumladan 125 °C gacha va 25 bargacha bosim ostida ishlaydigan magistral tarmoqlar va 95 °C gacha va 6 dan 10 bargacha bosim ostida ishlaydigan tarqatish tarmoqlari mavjud.
Finlyandiyada markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti umumiy issiqlik ta’minoti bozorining taxminan 50% ni tashkil qiladi, 80% issiqlik elektr stansiyalariga to‘g‘ri keladi. Ko‘p qavatli uylarning 90% dan ortig‘i, barcha shahar uylarining yarmidan ko‘pi va jamoat binolari va tijorat binolarining aksariyati markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti tizimiga ulangan. Tabiiy gaz asosan janubi-Sharqiy gaz quvurlari tarmog‘ida, import qilingan ko‘mir portlarga yaqin joylarda va torf mahalliy manba bo‘lgan Shimoliy hududlarda ishlatiladi. Qayta tiklanadigan energiya manbalari, masalan, yog‘och chiplari va qog‘oz sanoatining boshqa yonuvchan yon mahsulotlari, shuningdek, qattiq maishiy chiqindilarni yoqish natijasida olinadigan energiya ishlatiladi.
Germaniyada turar-joy binolari sektorida markazlashtirilgan issiqlik ta’minoti ulushi taxminan 14% ni tashkil qiladi. Issiqlik asosan kogeneratsiya zavodlaridan olinadi (83 %). Faqat issiqlik bilan ishlaydigan qozonxonalar 16% ni ta’minlaydi va 1% sanoat korxonalarining ortiqcha issiqligidan kelib chiqadi. Kogeneratsiya qurilmalari yoqilg‘i sifatida tabiiy gaz (42 %), ko‘mir (39 %), kulrang ko‘mir (12 %) va chiqindilardan foydalanadi. Markazlashtirilgan issiqlik ta’minotining eng katta tarmog‘i Berlinda joylashgan bo‘lib, uning bozor ulushi taxminan 90% ni tashkil qiladi. Myunxenda ishlab chiqarilgan elektr energiyasining taxminan 70% issiqlik elektr stansiyalaridan olinadi.

"Issiqlikta’minoti" AJ xodimi
Movlyanov Qahramon